مدرسه علمیه زینبیه ایوان

بعضى از رفتارها در موارد مختلف آثار گوناگونى دارد؛ مثلاً ترحّم نسبت به ديگران كارى پسنديده است، ولى

گاهى به قول شاعر: ترحّم بر پلنگ تيز دندان، ستمكارى بود بر گوسفندان. و يا آموزش كار پسنديده‏اى است، ليكن

آموزش دادن به بعضى مثل دادنِ تيغ به دست زنگى مست است. ليكن رفتار عادلانه همه جا ونسبت به همه يك

ارزش است ورعايت عدالت هيچگاه ناپسند نمى‏شود. ليكن معناى عدالت، آن نيست كه خداوند همه مردم را در يك

درجه از استعداد و شرايط قرار دهد، زيرا اگر همه مردم در برخوردارى از نعمت‏ها مساوى باشند، استخدام و تعاون

و همكارى كه براى زندگى اجتماعى يك ضرورت است از بين مى‏رود. قرآن در آيه 32 سوره زخرف مى‏فرمايد: «و

رفعنا بعضهم فوق بعض درجات ليتّخذ بعضهم بعضاً سخريّاً» يعنى ما بعضى انسان‏ها را بر بعضى ديگر برترى

داديم تا بدين وسيله، استخدام پيش آيد. (كلمه «سُخرياً» به معناى تسخير و استخدام و «سِخرياً» به معناى

استهزا است)

تفاوت مردم در رزق، يكى از برنامه‏هاى حكيمانه الهى است. زيرا اگر همه مردم يكسان و يكنواخت بهره مى‏بردند،

كمالات معنوى آنان ظاهر نمى‏شد. مثلاً سخاوت، صبر، ايثار، حمايت، شفقت، تواضع وامثال آن، زمانى معنى پيدا

مى‏كند كه تفاوت‏هايى در ميان انسان‏ها باشد.

ممكن است معناى آيه اين باشد كه خداوند از بخل مردم انتقاد مى‏كند كه چرا افراد كامياب، زيردستان خود را در

امكانات خود شريك نمى‏سازند. و ممكن است معناى آيه چنين باشد كه امكان انتقال بعضى نعمت‏ها به ديگران

نيست، مثلاً چگونه مى‏توان زيبايى چهره يا صوت يا عقل يا نبوغ يا محبوبيّت يا نفوذ كلام را به ديگران منتقل كرد.

اين تفاوت‏ها رمز تكامل و يكى از نعمت‏هاى الهى است. چرا آنرا انكار مى‏كنيد؟

گاهى كاميابى‏ها در اثر ظلم، حق‏كشى واستثمار بدست مى‏آيد كه اسلام اينگونه درآمدها را حرام شمرده است،

ليكن گاهى توسعه رزق صددرصد خدادادى و از طريق حلال وبصورت طبيعى است. مثل دو نفر كه مشغول

ماهيگيرى مى‏شوند، يكى صدها ماهى در تورى كه او افكنده مى‏رود، ولى ديگرى چند ماهى به تور مى‏اندازد. در

اينجا غنى و فقر، الهى است كه براى آزمايش غنى و فقير و بروز استعدادهاى آنهاست و هيچ جنبه‏ى منفى ندارد.

اين آيه نظر به اينگونه موارد دارد. «واللَّه فضّل بعضكم على بعض فى‏الرزق»

ابوذر از پيامبراكرم‏صلى الله عليه وآله نقل مى‏كند كه حضرت فرمودند، نسبت به بردگان خود مساوات داشته

باشيد، آنان برادر شما هستند، از لباسى كه خود مى‏پوشيد به آنان بپوشانيد و از غذايى كه خود مى‏خوريد به آنان

بخورانيد. «انّما هم اخوانكم فاكسوهم مما تكسون و اطعموهم مما تطعمون»

در روايات مى‏خوانيم: افرادى جز با غنا وافرادى جز با فقر و تهيدستى، اصلاح نمى‏شوند، بنابراين به خواست

خداوند حكيم راضى باشيد. «واللَّه فضّل بعضكم على بعض فى‏الرزق»

امر به معروف، يعنى سفارش به خوبى‏ها و نهى از منكر، يعنى بازداشتن از بدى‏ها. انجام اين دو امر مهم نياز به سنّ خاصّى ندارد، زيرا لقمان به فرزندش مى‏گويد: «يا بنّى اقم الصلاة و امر بالمعروف…» * امر به معروف، نشانه‏ى عشق به مكتب، عشق به مردم، علاقه به سلامتى جامعه و نشانه‏ى آزادى بيان، غيرت دينى، ارتباط دوستانه بين مردم و نشانه‏ى فطرت بيدار و نظارت عمومى و حضور در صحنه است. * امر به معروف و نهى از منكر، سبب تشويق نيكوكاران، آگاه كردن افراد جاهل، هشدار براى جلوگيرى از خلاف و ايجاد نوعى انضباط اجتماعى است. قرآن مى‏فرمايد: شما مسلمانان بهترين امّت هستيد، زيرا امر به معروف و نهى از منكر مى‏كنيد. * حضرت على‏عليه السلام مى‏فرمايد: امر به معروف و نهى از منكر، مصلحت عامّه است. چنانكه در حديث ديگر مى‏خوانيم: كسى كه جلوى منكر را نگيرد، مانند كسى است كه مجروحى را در جاده رها كند تا بميرد. * پيامبرانى همچون حضرت داود و حضرت عيسى‏عليهما السلام به كسانى كه نهى از منكر نمى‏كنند، لعنت فرستاده‏اند. * قيام امام حسين‏عليه السلام براى امر به معروف و نهى از منكر بود. «انما خرجتُ لطلب الاصلاح فى امّة جدّى اريد ان آمر بالمعروف و انهى عن المنكر» * در حديث مى‏خوانيم: به واسطه‏ى امر به معروف و نهى از منكر، تمام واجبات به پا داشته مى‏شود. * قرآن مى‏فرمايد: اگر در مجلسى به آيات الهى توهين مى‏شود، جلسه را به عنوان اعتراض ترك كنيد تا مسير بحث عوض شود. * انسان بايد هم در دل از انجام گناه ناراحت باشد، هم با زبان، آن را نهى كند و هم با اِعمال قدرت و قانون، مانع انجام آن شود. * اگر كسى را به كار خوبى دعوت كرديم، در پاداش كارهاى خوب او نيز شريك هستيم، ولى اگر در برابر فساد، انحراف و گناه ساكت نشستيم، به تدريج فساد رشد مى‏كند و افراد فاسد و مفسد بر مردم حاكم خواهند شد. * سكوت و بى تفاوتى در مقابل گناه، سبب مى‏شود كه گناه كردن عادّى شود، گنهكار جرأت پيدا كند، ما سنگدل شويم، شيطان راضى گردد و خدا بر ما غضب نمايد. * امر به معروف و نهى از منكر، دو وظيفه‏ى الهى است و توهّماتى از اين قبيل كه: * گناه ديگران كارى به ما ندارد، آزادى مردم را سلب نكنيم، من اهل ترس وخجالت هستم، با يك گل كه بهار نمى‏شود، عيسى به دين خود موسى به دين خود، ما را در يك قبر قرار نمى‏دهند، ديگران هستند، من چرا امر به معروف كنم؟ با نهى از منكر، دوستان يا مشتريان خود را از دست مى‏دهم، و امثال آن، نمى‏توانند اين تكليف را از دوش ما بردارند. البتّه امر به معروف و نهى از منكر بايد آگاهانه، دلسوزانه، عاقلانه وحتّى المقدور مخفيانه باشد. گاهى بايد خودمان بگوييم، ولى آنجا كه حرف ما اثر ندارد، وظيفه ساقط نمى‏شود، بلكه بايد از ديگران بخواهيم كه آنان بگويند. * حتّى اگر براى مدّت كوتاهى مى‏توان جلوى فساد را گرفت، بايد گرفت و اگر با تكرار مى‏توان به نتيجه رسيد، بايد تكرار كرد.

* با بستگان خود ديدار و رابطه داشته باشيد، هر چند در حدّ نوشاندن آبى باشد.

* صله‏ى رحم، عمر را زياد و فقر را دور مى‏سازد.

* با صله‏ى رحم، رزق توسعه مى‏يابد.

* بهترين قدم‏ها، قدمى است كه براى صله‏ى رحم و ديدار اقوام برداشته مى‏شود.

* در اثر صله‏ى رحم، به مقام مخصوصى در بهشت دست مى‏يابيد.

* به سراغ بستگان برويد، گرچه آنها بى‏اعتنايى كنند.

* صله‏ى رحم كنيد هر چند آنها نيكوكار نباشد.

* صله‏ى رحم كنيد، گرچه به اندازه‏ى سلام كردن باشد.

* صله‏ى رحم، مرگ و حساب روز قيامت را آسان مى‏كند.

* صله‏ى رحم باعث تزكيه عمل و رشد اموال مى‏شود.

* كمك مالى به فاميل، بيست و چهار برابرِ كمك به ديگران پاداش دارد.

* صله‏ى رحم كنيد، گرچه يكسال راه برويد.

* كسى كه صله‏ى رحم را ترك كند، بويى از بهشت به او نمى‏رسد.

امام صادق‏عليه السلام مى‏فرمايد: «پدرم سفارش كرد، با افرادى كه با فاميل خود رابطه ندارند، دوست مشو».

اسلام هجرت را براى گروهى از مردم واجب كرده است. كسانى كه در مناطق كفر و طاغوت زده زندگى مى‏كنند و

گرفتار ستم و خفقانند و رشد و نجات خود را در هجرت مى‏يابند بايد هجرت كنند؛ ليكن در برابر اين وظيفه،

وسوسه‏هايى از درون و بيرون به انسان القا مى‏شود كه در آيات بعد پاسخ اين وسوسه‏ها داده شده است از

جمله:

* خطر مرگ. انسان مى‏گويد: اگر هجرت كنم، ممكن است مرگ به سراغم بيايد. آيه‏ى بعد مى‏گويد: هر كجا

باشيد مرگ را مى‏چشيد.

* دل كندن از مسكن؛ كه براى انسان سخت است و وسوسه مى‏شود كه هجرت نكند، آيه 58 پاسخ مى‏دهد كه

به‏جاى مسكن دنيا به هجرت‏كنندگان، غرفه‏هاى بهشتى پاداش مى‏دهيم.

* سختى‏هاى هجرت؛ كه گاهى مانع هجرت اهل ايمان است. در آيه‏ى 59 مى‏فرمايد: اين وسوسه را بايد با صبر

و توكّل بر خداوند حل كرد.

* تأمين معاش. كسى كه در فكر هجرت است، ممكن است بگويد: هجرت، مرا از درآمد و روزى محروم مى‏كند. در

آيه 60 پاسخ مى‏دهد: روزى‏دهنده خداست وحتّى به موجوداتى كه قدرت حمل روزى خود را ندارند روزى مى‏دهد،

چه رسد به مهاجرانى كه اهل كار و تلاشند.

هجرت، زمينه‏ى پيدايش اخلاص است. كسانى كه هجرت نمى‏كنند و خود را وابسته به فرد، حزب، منطقه،

قبيله، امكانات و توقّعات اين و آن مى‏دانند، خواه ناخواه مسائل منطقه‏اى، نژادى، قبيله‏اى، تنگ‏نظرى‏هاى

برخاسته از حسادت‏ها و رقابت‏هاى منفى خودى‏ها و بيگانگان، انسان را از اخلاص خارج مى‏كند، و هجرت به

مناطقى كه مسائل فوق در آن نيست، بهترين زمينه براى پيدايش اخلاص است.

امام باقرعليه السلام ذيل اين آيه فرمودند: از حاكم فاسق پيروى نكنيد و اگر ترسيديد كه آنان سبب فتنه و انحراف

در دين شما شوند، هجرت كنيد. «لاتطيعوا اهل الفسق من الملوك فان خفتموهم اَن يفتنكم عن دينكم فانّ ارضى

واسعة»

آیه

یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاری حَتَّی تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ وَ لا جُنُباً إِلَّا عابِرِی سَبِیلٍ حَتَّی تَغْتَسِلُوا وَ إِنْ کنْتُمْ مَرْضی أَوْ عَلی سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیمَّمُوا صَعِیداً طَیباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکمْ وَ أَیدِیکمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا غَفُوراً [1]
ترجمه

ای کسانی که ایمان آورده اید! در حال مستی به نماز نزدیک نشوید، تا آنکه بدانید چه می گویید. و نیز در حال جنابت نزدیک (مکان) نماز، (مسجد) نشوید، مگر به طور عبوری (و بی توقّف) تا اینکه غسل کنید. و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکی از شما از جای گودی (کنایه از قضای حاجت) آمد، یا تماسی (و آمیزش جنسی) با زنان داشتید و (در این موارد) آب نیافتید، پس بر زمین (و خاک) پاک و دلپسندی تیمّم کنید، (دو کف دست بر خاک زنید) آنگاه صورت و دست هایتان را مسح کنید، همانا خداوند، بخشنده و آمرزنده است.
نکته ها:

چون تحریم شراب، در صدر اسلام به صورت تدریجی انجام گرفت. ابتدا شراب به عنوان نوشابه نامطلوب معرّفی شد؛ «وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخِیلِ وَ الْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکراً وَ رِزْقاً حَسَناً»[2] سپس این آیه نازل شد[3] ونماز در حال مستی را نهی کرد، آنگاه زیان آن را بیش از منافعش دانست، «یسْئَلُونَک عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیسِرِ قُلْ فِیهِما إِثْمٌ کبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکبَرُ مِنْ نَفْعِهِما»[4] سپس از مصرف آن به عنوان عنصری پلید و شیطانی نهی شد.

إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیسِرُ. . . رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیطانِ [5]

در روایات آمده که از نماز خواندن در حالت خواب آلودگی و کسالت و سنگینی پرهیز کنید. [6]

آیات دیگر نیز نماز خواندن از روی کسالت را از نشانه های منافقان دانسته است. [7]

«غائط» یعنی مکان گود. چون در قدیم گودال هایی برای قضای حاجت فراهم می کردند، غائط کنایه از رفتن برای تخلّی است.

امام صادق علیه السلام فرمود: «صَعید»، موضع بلندی است که آب از آنجا جاری شود. [8]

امام صادق علیه السلام فرمود: مقصود از «لامَسْتُمُ» جماع و آمیزش جنسی است، ولی خداوند ستّار است و ستر را دوست دارد. [9]
پیام ها:

1- مقام نماز به حدی رفیع است که شرابخوار نباید به آن نزدیک شود. «لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاری »

2- در نماز، تنها اذکار وحرکات کافی نیست، توجّه وشعور لازم است. حَتَّی تَعْلَمُوا. . .

3- عبادات ناآگاهانه، از ارزش بالا برخورددار نیست، گرچه تکلیف را ساقط می کند. «حَتَّی تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ»

4- در مسجد، نباید با حالت جنابت وارد شد. وَ لا جُنُباً. . .

5- در غسل، شستن تمام بدن لازم است. چون در آیه نام عضو خاصّی برده نشده است. «تَغْتَسِلُوا»

6- احتمال خطر وضرر، یا تکلیف را از انسان برمی دارد و یا سبب تخفیف تکلیف می شود. وَ إِنْ کنْتُمْ مَرْضی. . . فَتَیمَّمُوا

7- در تعبیرات و گفتار، باید ادب را رعایت کرد. «مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ» (تعبیر برگشت از گودی برای قضای حاجت و لمس زنان، کنایه از آمیزش جنسی است. [10])

8- احکام خدا، ترخیص دارد ولی تعطیل ندارد. اگر آب نبود، باید تیمم کرد. «فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیمَّمُوا»

9- شرط ارتباط با خدا از طریق نماز، طهارت و پاکی است، وضو یا تیمّم. «فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیمَّمُوا»

10- تخفیف احکام، نمودی از رحمت و مغفرت الهی است. فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیمَّمُوا. . . عَفُوًّا غَفُوراً

پی نوشت ها

[1] سوره نساء، آيه 43

[2] نحل، 67.

[3] تفسير عيّاشى.

[4] بقره، 219.

[5] مائده، 90.

[6] كافى، ج 3، ص 371.

[7] نساء، 142 و توبه، 54.

[8] بحار، ج 76، ص 347.

[9] وسائل، ج 20، ص 133.

[10] تهذيب‏الاحكام، ج 1، ص 22.